Onverwacht scherpte de Tweede Kamer dinsdag een asielwetsvoorstel aan, door in te stemmen met een aanpassing die illegaal verblijf van vreemdelingen in Nederland strafbaar stelt. Daarmee staat een plan dat ruim tien jaar geleden al eens sneuvelde weer vol in de aandacht. Vijf vragen over de strafbaarstelling van illegaliteit.
Wat staat er precies in het wijzigingsvoorstel?
Met het zogeheten amendement voor strafbaarstelling van illegaliteit wordt de Vreemdelingenwet 2000 en de Algemene wet bestuursrecht aangepast, waarbij er een celstraf van maximaal een half jaar wordt gezet op het illegaal verblijven in Nederland.
PVV-Kamerlid Marina Vondeling, de indiener van het aangenomen amendement, schrijft in haar toelichting dat in de praktijk blijkt dat "een groot deel van de vertrekplichtige vreemdelingen Nederland niet verlaat, maar in de illegaliteit verdwijnt". Volgens haar leidt dat tot "veel overlast, criminaliteit en kosten" en dat kan "niet zonder gevolgen" blijven.
In de laatste zin van haar toelichting schrijft Vondeling dat "personen of organisaties die illegaal in Nederland verblijvende vreemdelingen helpen onder te duiken" volgens het amendement ook strafbaar zijn.
Maar iemand die illegaal in Nederland verblijft, loopt toch al het risico om opgepakt te worden?
Dat klopt: op basis van de zogenoemde terugkeerrichtlijn, waarin de EU-landen afspraken hebben gemaakt over het uitzetten van illegalen, is het al mogelijk om iemand in vreemdelingendetentie te plaatsen als hij of zij niet binnen een bepaalde termijn het land heeft verlaten.
Maar volgens PVV'er Vondeling wordt het onaantrekkelijker om illegaal in Nederland te verblijven als dit ook strafbaar is. Verder ontstaat er volgens haar zo "een noodzakelijke stok achter de deur" om illegalen te motiveren Nederland te verlaten.
Asieladvocaat Marq Wijngaarden is kritisch op het amendement. Hij legt uit dat in de huidige wetgeving al veel is geregeld, van het vastzetten van illegalen tot het straffen voor hulp bieden bij illegaal verblijf als daar voordeel uit wordt gehaald. "Dit doet dus niet zoveel, het is eigenlijk best zinloos", zegt hij.
Hij verwacht in de praktijk vooral veel nadelige neveneffecten, zoals vertraging van uitzetprocedures en extra kosten en rompslomp voor bijvoorbeeld het OM, de politie en gevangenissen. "Het schiet daarom ook totaal zijn doel voorbij", zegt Wijngaarden.
Verder vreest hij dat illegalen nog meer onder de radar zullen gaan leven dan ze nu al doen. "En dat betekent dat een slachtoffer van uitbuiting straks misschien niet meer naar de politie stapt, een slachtoffer van een misdrijf geen aangifte doet of iemand geen beroep meer doet op medische zorg, ook al heeft hij die wel nodig."
Mag illegaliteit zomaar strafbaar worden gesteld onder EU-regels?
Ja, en in meerdere EU-landen is illegaal verblijf al strafbaar, zoals in Frankrijk, Duitsland en België. Wel verschilt het per land hoe streng er wordt gehandhaafd en of ook humanitaire hulp aan illegalen strafbaar is, zoals nu in Nederland op tafel ligt. Er ontstaat vanuit die landen geen eenduidig beeld of het strafbaar maken van illegaliteit ook daadwerkelijk heeft geleid tot bijvoorbeeld het terugdringen van criminaliteit of overlast.
Als het huidige amendement ook daadwerkelijk wetgeving wordt, is Nederland in één klap een van de strengste EU-landen als het gaat om strafbaarstelling van illegaliteit, zegt asieladvocaat Wijngaarden.
"Eigenlijk wordt hulpverlening dan strafbaar", zegt hij. Als voorbeelden voor zaken die straks mogelijk strafbaar zijn, noemt hij het bieden van kerkasiel, het regelen van daklozenopvang of onderdak bieden aan slachtoffers van mensenhandel.
Hulporganisaties zijn dan ook bezorgd over de mogelijke gevolgen van het amendement. Het Rode Kruis vreest "dat de positie van deze mensen, van jong tot oud, nog verder verslechtert".
Volgens Vluchtelingenwerk is de strafbaarstelling allesbehalve een oplossing voor de asielproblematiek. "We weten uit verschillende onderzoeken dat dit niet bijdraagt aan een effectiever terugkeerbeleid, maar vooral een symbolische en stigmatiserende maatregel is", aldus de organisatie.
Hoe is de strafbaarstelling weer op de agenda van de Kamer gekomen?
Eigenlijk is het onderwerp nooit van die agenda verdwenen. Al in de eerste twee kabinetten-Rutte werden er pogingen gedaan illegaliteit strafbaar te stellen. In kabinet-Rutte I, met gedoogsteun van de PVV, schreef toenmalig asielminister Leers (CDA) hier plannen voor, die door de kabinetsval in 2012 nooit concreet werden.
Vervolgens keerde de strafbaarstelling terug in het regeerakkoord dat de VVD en de PvdA in 2012 sloten voor kabinet-Rutte II. Maar vanwege een breed gedeelde onvrede hierover binnen de PvdA schrapten de partijen het plan in 2014. In de jaren daarna bleven de PVV en ook de VVD pleiten voor het strafbaar stellen van illegaal verblijf. De partijen hadden dit ook opgenomen in hun verkiezingsprogramma's in 2023.
Hoe wordt er gereageerd op het aangenomen amendement?
Het strafbaar maken van illegaliteit raakt aan de grondbeginselen van partijen en leidt dus tot flink wat verdeeldheid. Zo liet het CDA, dat een cruciale rol speelt bij het doorvoeren van de asielwetten, vandaag weten niet in te stemmen met het plan. Volgens CDA-leider Henri Bontenbal schuurt het amendement met "onze principes en onze waarden". Hij noemde het strafbaar maken van hulp aan illegalen "een straf op medemenselijkheid".
PVV-leider Wilders sprak na het aannemen van het amendement op X juist van een "historisch" moment en zei dat zijn partij vandaag nu wel zal instemmen met de twee asielwetsvoorstellen: de eerste is de asielnoodmaatregelenwet, waarmee illegaal verblijf strafbaar wordt. De andere wet regelt het tweestatusstelsel, waarin onderscheid wordt gemaakt tussen oorlogsvluchtelingen en mensen die vanwege hun geloof of geaardheid worden vervolgd. Later vandaag stemt de Tweede Kamer over de wetsvoorstellen.
Het blijft hoogstwaarschijnlijk tot de laatste stem in de Tweede en Eerste Kamer spannend of illegaliteit ook écht strafbaar wordt in Nederland. Niet voor niets verdeelt het plan al ruim tien jaar de politiek.